Handan Akdemir
Önce bir itirafla başlayayım. Subjektif bir giriş yapayım. Çağımızın belası olan “bana tapınma” öznel olsa da Haruki Murakami’nin durduğu noktanın tam tersi…
Günümüzün yaşayan en değerli yazarlarından biri olarak kabul edilen Haruki Murakami ile tanışmam nispeten geç bir tarihe denk geliyor. Yıl 2009, Doğan Kitap’ta editör olarak çalışmaya başladım. İlk işim ‘Kıyıda Kafka’ romanının editörlüğünü yapmaktı. Ne diyebilirim ki, bırakın okumayı Murakami’nin adını bile duymadım. Doğan Kitap’taki arkadaşlarıma soruyordum: Kim bu, kim bu, nedir bu Murakami? Çünkü kitaplarından dördü İngilizce ve Fransızca’dan çevirilerle yayımlandı. Sevim (Erdoğan) “Çok güzel, harika, bayılacaksınız” diyor. “Emin değilim ama göreceğiz” diye düşündüğümü hatırlıyorum. Sonuçta Japon. Ne de olsa İngiliz Dili ve Edebiyatı mezunuyum, Shakespeare’i yuttum ve Anglo-Sakson, Avrupa ve Amerikan edebiyatına hayranım. Joyce, Virginia Woolf, Fitzgerald, Kundera… Bunlar benim yazarlarım.
Ama hayatın kibri en hoş şekilde besleme şekli vardır. Bakalım Murakami o günden beri en sevdiğim yazarlar listesinde ilk sıradaki yerini koruyor. İlk yanıldığım yer burası. İkinci sırada “sonuçta Japon” önyargısı var. Bu popüler önyargı tamamen boş. Çünkü Japon yazarları da bilmiyordum. Ne de olsa Japonca dediğimde duygusal bir önyargıdan başka bir şeyim yok. Ancak zamanla Murakami hakkında yazılanlardan ve çizilenlerden Murakami’ye “Japon yazar” demenin pek uygun olmadığını anlıyorum ve onaylıyorum. Hani bazı yazarlarımız için söylendiği gibi, “Bize yazmıyor, Batı’ya yazıyor”. Murakami de kendi ülkesinde bu yargının ızdırabını yaşıyor. Ayrıca kitaplarında Japonca hiçbir şey yok. En iyi ihtimalle Murakami kitaplarının çevirmeni Ali Volkan Erdemir’den öğrendiğim kafiyeli hikikomori var. Yani Japon içedönüklüğü, münzevilik, yalnızlık. Tamam, bazen sushi dışında duymadığımız yemek isimleri de oluyor. Ölçü birimi olarak üç tatami boyutu, beş tatami genişliği gibi tarifler okuyoruz. Ancak etrafta kimono görmüyoruz, sake içen çok yok ama viski ve bira su gibi akıyor.
O gün ‘Sahilde Kafka’ ile başlayan serüven, Murakami’nin 20 kitabının editörlüğünü yapma şansına eriştiğimde devam etti. Bugün bu makaleyi yazma cesaretinin kaynağı budur. En azından kitaplarının çoğunu hem İngilizce hem de Türkçe okudum. Üç beş kelime söyleyebilirim dedim.
Sahilde Kafka, Haruki Murakami, Çeviren: Hüseyin Can Erkin, 656 s., Doğan Kitap, 2015.Şimdi yazarın kendisinden bahsedelim. Buradaki sübjektif tespitler dışında pek çok bilginin kaynağı, yakında okuyucuyla buluşacak olan Ali Volkan Erdemir’in çevirisiyle yeniden yayınlanacak olan Murakami Sözlüğü’dür. Bu kitabın hem Türkiye’deki Murakamikleri çok keyifli hale getireceğini hem de çok sevdikleri yazarın hiç bilmedikleri birçok yönünü göstererek onları şaşırtacağını şimdiden söyleyebilirim.
Kitapları bugün 50’den fazla dile çevrilen ve her yıl Nobel Edebiyat Ödülü listesinde adı geçen ve üzerine bahis oynanan Haruki Murakami, 1949 yılında Kyoto’da doğdu. Bir beyzbol maçı sırasında roman yazmaya karar verdi. Hem annesi hem de babası Japon dili ve edebiyatı öğretmeniydi. Babası Budist bir aileden geliyor ve Budizm okudu. Hatta ‘Bir Kediyi Bırakmak’ adlı kitabında anlattığına göre dede bir kazada aniden ölünce evin en büyük oğlu olduğu için tapınağın başrahip rütbesi ona bırakılmak üzereymiş. ve eşi buna itiraz edince ailede kaos çıktı.
Eğitimine 1968 yılında Vaseda Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tiyatro Bölümü’nde başladı. Öğrencilik yıllarında sınıf arkadaşı Yoko ile tanışıp evlendi. Murakami çok özel bir insan. Bu nasıl bir evlilik, aşk mıydı, arkadaşlık mıydı Yoko Hanım’a çeken, çocuk sahibi olmak istemiyorlar mıydı mesela? Bu soruların cevabını bilmiyoruz.
Murakami, 1974 yılında 25 yaşındayken Kokubunci’de “Peter-Cat” adında bir caz kafe/bar açtı. Aslında o, iflah olmaz bir edebiyat aşığı olmasının yanı sıra, yine iflah olmaz bir müzik aşığıdır. Bu işin çok yorucu bir iş olduğunu çeşitli test kitaplarında satır ortasından anlıyoruz. Alkol dışında servis edilen küçük atıştırmalıkları da kendi elleriyle yaptı. Sandviçler, salatalar… ‘O yıllarda o kadar çok soğan doğradım ki şimdi bile bir sürü soğanı gözyaşı dökmeden hızlıca doğrayabiliyorum’ dediğini yine ‘Sözlük’te okuyoruz.
Yakult’un 1978’de Cingu Beyzbol Stadyumu’nda Hiroşima ile oynadığı maçı izlerken Murakami, sanki aklına bir şimşek çakmış gibi “Ben de roman yazabilirim” diye düşündü. Ve Peter Cat vardiyası bittikten sonra eve geldiğinde, gece yarısından sonra mutfak masasına oturdu ve bütün gece yazmaya başladı.
İmkansızın Müziği, Haruki Murakami, Çeviren: Nihal Önal, Doğan Kitap, 2004.1979’da ilk romanı ‘Rüzgârın Şarkısını Dinle’ Gunzo Yeni Yazar Edebiyat Ödülü’nü kazandı. Daha sonra ‘Pinball 1973’ adlı romanı yayınlandı ve ilk kitaptan sonra Akutagawa Ödülü’ne aday gösterildi.
İlginç bir şekilde Murakami’nin Nobel Edebiyat Ödülü gibi iki kez aday gösterildiği ancak hiçbir zaman alamadığı bir diğer ödül de Akutagawa Ödülü’dür. ‘Mesleğim Yazarlık’ adlı kitabında bu ödülü alamamakla ilgili de birkaç şey anlattı.
Murakami’nin dünya çapında tanınan bir yazar olmasının yolu, ‘Song of the Impossible’ adıyla yayınlanan ‘Norwegian Wood’ kitabı ve kitaplarının İngilizce çevirilerinin yayınlanmasından geçiyor. “İmkansızın Şarkısı” 1987’de Japonya’da en çok satan kitap oldu. 2010’da yönetmen Tran Anh Hung tarafından sinema filmi olarak uyarlandı.
KEDİ KONUŞABİLİR, BALIK GÖKTEN BALIK
Samuel Taylor Coleridge’in ilk kez kullandığı ve üniversitedeki çok değerli hocamız Zeynep Ergun’dan öğrendiğimiz bir kavram var: “İnançsızlığın isteyerek askıya alınması”. Murakami okumaya niyet edenler için faydalı olacak bir bakış açısı bu. “Gönüllü olarak inançsızlığı askıya almak” olarak çevrilebilir. Aslında tam da Murakami okuyucusunun ihtiyacı olan şeyin bu olduğunu söylemek yerinde olur. Çünkü Murakami’nin kimi zaman büyülü gerçekçiler olarak tanımlanan romanlarında kediler konuşabilir, gökten balıklar yağabilir ve acil çıkış merdivenine basarak paralel bir evrene girebilirsiniz.
Okuyucunun yazar ile bu sözleşmeyi baştan imzalamasını kolaylaştırır. Aksi takdirde, bir fotoğraftan 60 inç boyunda bir adam çıkıp kahramanla konuşmaya başladığında, bu adamın söyleyeceklerini mantıklı bir bakışla (‘Kill the Commander’) dinlemek biraz zor olabilir.
Bu uyarı Murakami’yi ilk defa okuyacaklar için olduğu için bir gözlemimi paylaşayım. Murakami’nin özel bir zevke hitap eden bir yazar olduğunu söylemek yanlış olmaz. Çünkü Murakami’nin edebiyatını “Aaa güzelmiş, eğlendim” diyerek anlatan pek çok Murakami okuruna rastladığımı söyleyemem. Gördüğüm kadarıyla Murakami okuyucusu iki uç noktada: Birincisi, bir kitap okuyup “Hiç de bana göre değil. Çok saçma!” diyerek bir daha almayanlar. İkincisi ise hayatın büyük sırrı bu kitapta olacağı için çıkan her kitabı büyük bir şevk ve heyecanla alıp okuyan Murakamikler ve Japonların Harukistler dediğimiz kişilerdir. Yani gerçek Murakami hayranları.
YALNIZLIK PAYLAŞILMAZ
Murakami kahramanlarını tarif edecek en değerli kelimenin “yalnızlık” olduğu söylenebilir. Çoğunlukla erkek olan kahramanlar, genellikle her zaman yalnız insanlardır. Nedense eşleri sevgilileri tarafından terk edilmiş ve bir sevdiklerini kaybetmişlerdir. Bir nevi inzivaya çekilmiş gibi bir hayat sürerler. Bir noktada, hayatları garip insanların ortaya çıkması ve garip durumlarla karışmaya başlar. Çünkü edebiyat tanrısı onları bu inzivadan çıkarmaya karar vermiştir.
Yaşamlarını belirleyen yönlerden biri de “bir tür arınma ritüeli”ni andıran barınma işleri. Ütülüyorlar, yerleri parlatıyorlar, yemek pişiriyorlar. ‘Spinkbird’ün ana karakteri Toru Okada ne zaman kafası karışsa ürkütüyor. Hatta 12 aşamalı bir ütüleme tekniği geliştirdi. İmkansızın Şarkısı’ndaki karakter yurtta yaşamasına rağmen her gün yerleri, üç günde bir camları siliyor ve haftada bir yatağını havalandırıyor.
Murakami kahramanlarının bir diğer özelliği de kolay malzemelerle yaptıkları yemeklerdir. Murakami Sözlüğü’nde yazar şöyle diyor: “Murakami’nin eserleri ‘Okunabilir Lokantalar’dır. Kahramanları buzdolabında buldukları malzemelerle çok kısa sürede spagetti ve sandviç yaparlar. Kitabı okuduktan sonra mutlaka o yiyecekleri yemek isteriz. .”
Murakami kahramanının yalnızlığında, bütün bu ev işlerini yaparak gününü geçirme biçiminde deyim yerindeyse “otistik bir zenginlik” vardır. Kahramanlar, kendilerine bir kuyu kazan karakterler hakkındadır. Kişisel kuyular da Murakami metinlerinde çok değerli bir semboldür. Kahramanın kollektif bilinçdışına, kendi karanlığına inmesi için bir geçit hakkındadır.
Komutanı Öldürmek İçin, Haruki Murakami, Çeviren: Ali Volkan Erdemir, Doğan Kitap, 2018.‘1Q84’ün Tengosu’, ‘Renksiz Tsukuru Tazaki’nin Hac Yılları’ndaki Tsukuru, ‘Killing the Commander’ın portre ressamı kahramanı ve diğerleri… Hepsinde bir tür yalnızlık ya da yabancılaşma var. İlginçtir hiçbiri bu yalnızlıktan şikayetçi değil, bunu bir yük olarak taşımıyor. Ama yalnızlıkları, kendi benzersiz hikayeleri hakkında uzun uzun düşünürler. Varlıklarını anlamlandırmaya çalışırlar. Bu yönüyle Kierkegaard’ın çok sevdiği şu cümlenin vücut bulmuş hali gibidirler: “Tanrı benimle ne demek istedi acaba?”
Çok olumlu anlamda ve “otantik benlik” sözü olarak kullanmaya çalıştığım otistik yönler, başkaları için hem bir tür koruyucu kalkan hem de bir çekim alanı oluşturuyor. Daha modern, daha uyanık ve işini bilen diğer karakterler, kahramanlarımızı biraz naif, anlayış gücü ve pratik zekadan yoksun olarak görüyorlar. Hani derler ya, “bu adam bu yaşa kadar nasıl ayakta kalmış” derler ona. Ama aynı zamanda kendi karanlıklarını çözmek ve sırlarını açığa çıkarmak için “saf” kahramanımızı da seçiyorlar. Belki de bu saflıkta bir güç ve sağlamlık görüyorlar. Kendileri olmanın gücünü görüyorlar. .
Tıpkı Joseph Campbell’ın “kahramanın yolculuğu” planında olduğu gibi, Murakami kahramanları beklenmedik bir davetle dönüşüm yolculuğuna çıkar, garip insanlarla karşılaşır, ayartmalarla sınanır, benliklerinin en karanlık çukuruna iner ve kendi canavarlarıyla tanışır. Her zaman dönüş yolunda yanlarında taşıdıkları bir ikram vardır. İyileşmişler bir bakıma… Yalnızlığın laneti bir şekilde iyileşmiş. Biz de güzel hissediyoruz. Murakami kitaplarını okumak da yalnızlığımızı iyileştirir. Çünkü yalnız olmadığımızın farkındayız.
Kediler, gizemli ve tuhaf kızlar, kaybolan aşıklar, koyun postuna bürünmüşler, kendi karanlıklarına inmek için kuyuya inenler, paralel evrenlere geçiş yapanlar… Murakami’nin dünyası tıpkı Alice’in ‘Harikalar Diyarı’ gibi bir mükemmellikler diyarıdır. . Bir anlamda, yazarın kendisi, yalnızlığın koruyucu sevgilisi hakkındadır. Murakami için “yalnızları en iyi anlatan romancı” olarak anılmak uygundur.
